Pipo Nedir? - Piponun Tarihi
- ThePiperBadik
- 30 Mar
- 5 dakikada okunur
Güncelleme tarihi: 19 Nis
Pipo en basit tabiri ile bir tütün tüketme aracıdır. Pipo tarihi boyunca pek çok form ve yapıda karşımıza çıkmış,, günümüzdeki görünüm ve özelliklerini 18. Yüzyılda kazanmıştır. MÖ 1500 yılına kadar uzanan eski tarihi onu insanoğlunun en eski araç-gereçlerinden biri yapmaktadır.
Amerika kıtasının keşfinden önce Avrupa'da pipo ya da tütün tüketimi bulunmuyordu. Amerikan yerlilerinin daha çok törensel amaçlarla kullandığı bu tütün tüketme yöntemi ve tütün, Amerika’nın keşfinden sonra Avrupa ve tüm yayıldı.
Pipo pek çok sınıf tarafından pek çok farklı şekilde kullanılmıştır. Avrupa'ya varması ile beraber tütün ve pipo yüksek maliyeti ve sınıfsal bir gösterge olması hasebiyle özellikle aristokratlar tarafından rağbet görmüş; özellikle seramik ve kil pipolar kullanılmıştı. Fakat kamuoyu tarafında artan talebi görmezden gelemeyen tüccarların ticari girişimleri sonucu kamuoyu arasında da oldukça yaygınlaşmaya başladı.
Avrupa'da Pipo ve Tütün
Avrupa'da pipo ve tütünün kullanılmaya başlanması elbette Kristof Kolomb'un 1492'de Amerika kıtasına ayak basması ile başlar. Özellikle Karayip Adaları, Orta ve Güney Amerika yerlilerinin uzun kamışlar sayesinde "tabago" adını verdikleri uzun yaprakları kurutup dini törenler, sosyal etkileşim ve şifa amaçlı kullandıklarını gözlemlemesi Avrupa'nın pipo ve tütün hikayesini başlatmıştır. Hatta, tütün tüketiminin zararları keşfedildikçe mesele "kızılderililerin beyaz adama attığı en büyük kazık" olarak dahi anılır ve bir mizah malzemesi olarak kullanılır.
İspanya ve Portekiz
1500'lerde tütün ticareti Avrupa kıtasına ilk olarak İspanyol ve Portekizliler tarafından gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Başlangıçta tütün şifalı bitki olarak tanımlanır ve hastalıklara iyi geldiği düşünülüyordu. Tütünün İspanya ve Portekiz'de yaygınlaşmasından sonra 1559'da Fransa'nın Portekiz Büyük Elçisi Jean Nicot, Fransa'ya tütünü tanıttı ve onun adına türetilen "nicotina" kelimesi tütünle özdeşleşti.
Fransa
Jean Nicot'un tütünü Fransa'ya tanıtmasından sonra tütün özellikle II. Henri'nin eşi Fransa Kraliçesi Catherine de' Medici tarafından migren rahatsızlığını gidermek amacıyla enfiye olarak büyük bir rağbet gördü ve Fransız aristokrasisinde hızla yayıldı. Bu durum elbette halk tabanında oldukça ilgisini çekse de tütünün ithal ve oldukça pahalı olması sebebiyle halk tabanında herhangi bir yayılım göstermedi.
Kral II. Henri'nin 1560 yılında tütün ticaretini onaylamasıyla beraber tütün ticareti ciddi bir ivme kazansa da bu dönemde tütün keyfi tüketimden ziyade tıbbi amaçlarla kullanılıyordu. 1560'ların sonuna doğru Fransa aristokrasisi tarafından keyfi kullanımın da artmasıyla beraber yaygınlaşan tütün kullanımı 1571'de Kral Charles IX tütün ticaretini daha da serbestleştirdi ve Fransa'da tütün oldukça lüks bir tüketim malzemesi haline geldi. Aristokrasi tarafından tamamen bir statü göstergesi haline gelse de, tıbbi kullanımı da yaygın biçimde devam ediyordu.
Başlangıçta enfiye şeklindeki tüketim 17. yüzyılda yerini çoğunlukla kilden üretilen pipolara bıraktı. Özellikle Louis XIV dönemi (1643-1715), pipoların yaygınlaşmaya başladığı bir dönemdir. Louis XIV, sarayında tütün içmeyi popüler hale getirmiş ve bu, sarayda bir kültür haline gelmişti.
Bu dönemde, kil pipolar, Fransa’daki zengin ve soylu sınıf tarafından yaygın olarak kullanılıyordu. Bu dönemde pipolar genellikle el yapımıydı ve Fransa'da üretilen pipolar o dönemin en kaliteli ürünleri arasında sayılıyordu.
İngiltere
İngiltere de ilk tütün dükkanları tüccarlar tarafından 1584'de açılsa da, tütün, 1586'da I. Elizabeth dönemindeki başarıları nedeniyle "Sir" ünvanı alan Sir Walther Raleigh tarafından İngilte'ye tanıtıldı. Raleigh, özellikle Amerika'nın Virginia kolonisinden getirdiği tütünleri kil ve seramik pipolar aracılığı ile tüketiyordu. Oldukça yaygın bir rivayete göre Sir'ün hizmetçilerinden biri onu pipo içerken gördüğünde "efendisinin yandığını" düşünüp üzerine su dökmüştür. Bu, gerçekliği olmayan ancak sıkça dile getirilen yaygın bir fenomendir.
Ancak 1603 yılında tahta geçen I. James tütüne sert bir şekilde karşı çıkmaya başlamış; 1604 yılında "A Counterblaste to Tobacco" (Tütüne Karşı Bir Hücum) başlıklı bir kitapçık yayınlamış ve tütünü "şeytani bir alışkanlık" olarak tanımlamıştır. Bununla beraber yine 1604'te tütüne ağır vergiler koyarak tütün tüketimini azaltmaya çalışsa da kamuoyu ve aristokrasi tarafından tepkiyle karşılanan bu durum tütün tüketimini daha da yaygınlaştırmıştır.
17. yüzyıla geldiğimizde İngiltere'de özellikle kil pipolar halk tarafından oldukça yaygınlaşmış ve ilk İngiliz kil pipo üreticileri Londra ve Bristol gibi ticaret merkezlerinde faaliyet göstermeye başlamışlardı. Bununla beraber İngiliz tüccarlar Amerika'dan getirilen tütün miktarını arttırarak Avrupa'nın diğer bölgelerine de kil pipolar ve tütün ihraç etmeye yine 17. yüzyılda başlamıştı. 1660'tan itibaren pipo İngiltere'de tütün tüketiminin ana ögesiydi.
Hollanda ve Almanya'da Piponun Gelişimi
Özellikle Hollanda 1600'lerden itibaren Avrupa'da pipo üretimi konusunda güçlenmeye başlamıştı. Halk tarafından kullanımının da yaygınlaşmasıyla beraber Hollandalılar 1600'lerin sonuna doğru tütünün işlenmesi ve tütün ürünlerinin üretilmesi konusunda da yetkinleşmişlerdi.
Kil pipolar Hollanda'da özellikle Delft ve Leiden şehirlerinde üretiliyor, özellikle Delft pişmiş toprak pipoların merkezi haline gelmişti.
Almanya'da pipo özellikle 18. yüzyılın ortalarında yaygınlaşmaya başlamıştı. 17. yüzyılın sonlarına kadar sadece soylular ve tüccarlar arasında yaygındı. Ne var ki; 18. yüzyıl Almanyasında kil pipolar kadar seramik pipolar da yaygınlaşmıştı.
Bu noktada, piponun 1600 - 1700 ve 1800'lerin ortalarına kadar bildiğimiz formda olmadığını belirtmek gerekir. Özellikle Almanya'da 1700'lerde pipolar çok daha uzun hale gelmeye başlamış ve süslü, hazne dışı değerli metallerle süslenen, barok ve rokoko sanatını yansıtan objeler haline gelmişti. Bunun yanında Avrupa kahvehanelerinde ve günlük yaşamda pipo oldukça yaygın ve sık kullanılırken çoğunlukla entelektüel sohbetler ve sosyal aktiviteler ile özdeşleşmişti. Fransa ve İngiltere'de halk arasında bu denli yaygınlaşması ancak 1700'lerin sonu 1800'lerde; özellikle Fransa'da "Büyük İhtilal" (Fransız Devrimi - 1789)'dan sonra olmuştur.
Briar Ağacının Kullanılmaya Başlanması ve Piponun Evrimi
Briar ağacı (Erica Arborea), Akdeniz bölgesinde yetişen ve özellikle Fransa, İtalya, Yunanistan, İspanya ve Cezayir'de bulunan bir fundalık bitkisinin kök kısmıdır. Pipo bugün bildiğimiz formuna aslında 1850'lerden sonra kavuşmaya başlamıştı. 1850'ler Avrupasında hala kil, seramik, meşe, akçaağaç ve çömlek malzemeleri yoğun olarak kullanılıyordu.
Kil pipolar çok hassas ve kırılgandı.
Ahşap pipolar, ısıyı iyi yönetemiyordu ve fazla ısınıp kolayca yanabiliyordu.
Çömlek pipolar ise içim sırasında tütünden gelen nemi iyi yönetemiyordu.
Briar ağacı, sertliği ve ısıya dayanıklılığı sayesinde pipolar için ideal bir malzeme olarak keşfedilmesinin ardından Fransa'nın Saint-Claude bölgesi briar pipo üretiminin merkezi haline geldi. Saint-Claude, briar pipoların doğum yeri olarak kabul edilir ve ilk briar pipolar burada 1850’lerde üretilmiştir.
Briar'ın Pipoya Getirdiği Değişimler
Briar ağacının kullanılmaya başlanması, pipo endüstrisini kökten değiştirdi. Bunun başlıca nedenleri:
Dayanıklılık: Briar, yüksek ısıya dayanıklı olduğu için içim sırasında yanmaz veya zarar görmez.
Hafiflik ve Kullanım Kolaylığı: Önceki ahşap ve kil pipolara kıyasla daha hafif ve taşınması kolaydır.
Gözenekli Yapısı ve Nem Yönetimi: Briar, gözenekli bir yapıya sahip olduğundan, tütün içilirken fazla nemi emer ve böylece daha kuru ve pürüzsüz bir içim sağlar.
Estetik ve Sanatsal İşleme Kolaylığı: Briar, ustalar tarafından oyulması ve şekillendirilmesi kolay bir malzemedir. Bu sayede farklı tarz ve sanat eserine dönüşebilecek pipolar üretmek mümkün olmuştur.
Kaynakça
Gately, I. (2003). Tobacco: A Cultural History of How an Exotic Plant Seduced Civilization. Grove Press.
Goodman, J. (1993). Tobacco in History: The Cultures of Dependence. Routledge.
Royer, D. (1994). The History of Tobacco in France. Paris: Librairie Française.
Lippi, L. (2000). "The Spread of Tobacco in France," The French Review, 73(4), 606-617.
Nicholls, J. (2017). The History of Tobacco: From New World to Old World. Oxford University Press.
Durden, R. (1971). "Sir Walter Raleigh and the Introduction of Tobacco in England," Journal of British Studies, 10(2), 119-135.
James I (1604). A Counterblaste to Tobacco. (Kraliyet Arşivleri)
Porter, R. (1999). "Tobacco and Public Health in Early Modern Europe," Medical History Journal, 43(2), 156-178.
Ayto, J. (1994). Clay Tobacco Pipes in Britain: A Historical Survey. British Museum Press.
Oswald, A. (1975). Clay Pipes for the Archaeologist. BAR Publishing.
Apperson, G. L. (1914). The Social History of Smoking. Martin Secker.
-Hakan Badik
soluksuz okudum...gerçekten çok lezzetli ve keyifli bir yazıydı.
harikasınız,emeğinize sağlık...❤️